Loài cá quý như vàng dưới chân núi Hoàng Liên
Trong những chuyến công tác ở huyện Sa Pa, chúng tôi được nghe người dân kể về một loài cá lạ. Theo lời kể, loài cá này chỉ sống dọc những con suối chảy ra từ dãy núi Hoàng Liên. Đó là loài cá hoa với những hoa văn đặc biệt, thịt thơm ngon, được người dân nơi đây quý như vàng. Có thể do đánh bắt quá mức và phát triển thủy điện ồ ạt, nên loài cá này đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, cần được bảo vệ.
2 con cá được ông Đào A Son, xã Bản Hồ nuôi nhiều năm trong ao nhà.
Nghe kể về loài cá hoa nhiều nhưng đến đầu năm 2018, chúng tôi mới được tận mắt nhìn thấy loài cá quý hiếm này. Đó là 2 con cá hoa được nguyên Bí thư Đảng ủy xã Bản Hồ - Đào A Son, “giấu” kỹ dưới chiếc ao nhỏ ngay bên nhà.
Theo ông Son, loài cá này trước đây có rất nhiều ở suối Bản Hồ và suối La Ve trên địa bàn xã Bản Hồ, người dân thường đánh bắt về làm thực phẩm sử dụng hằng ngày. Cá ở suối nhiều đến nỗi người ta có thể nhìn thấy hàng đàn cá bơi lội lúc nhúc dưới dòng suối trong vắt, chỉ cần mang chài ra quăng là có được bữa cá. “Thịt loài cá hoa thơm ngon hơn bất kỳ loại cá nào tôi từng được ăn” - ông Son cho hay.
Cạnh nhà sàn của ông Son có ao nhỏ, nước trong vắt, nhìn rõ tận đáy. Dòng nước mát lạnh được gia đình ông dẫn về từ khe núi, qua bể lọc rồi mới đổ vào ao nuôi cá. Chiếc ao tuy nhỏ, chừng gần 30m2, nhưng có nhiều loại cá, như trắm, chép, rô phi, trê, bỗng… con to nhất trên 1 kg. Nổi bật nhất trong đàn cá là hai chú cá hoa lưng đen sì, đặc biệt, cặp cá này luôn bơi theo nhau. Bà Lù Thị Út (vợ ông Son) cho biết: 2 con cá này được ông Son bắt về cách đây vài năm, từ lúc bé bằng đầu đũa ăn cơm, đến nay trên 2kg. Ông nhà tôi quý cá lắm, dù ốm nhưng ngày nào cũng ra ngắm và cho chúng ăn. Người ta trả bao nhiêu tiền ông cũng không bán.
Với mong muốn được cầm trên tay con cá hoa, chúng tôi thuyết phục gia đình ông Son bắt lên, nhưng không được vì bà Út bảo: “Việc bắt lên sẽ khiến chúng sợ hãi, bỏ ăn mấy ngày, nên không ai dám khi ông Son chưa đồng ý”.
Trước sự kiên quyết của chủ nhà, chúng tôi nhờ đến sự giúp đỡ của UBND xã Bản Hồ. Qua giới thiệu của Chủ tịch UBND xã Bản Hồ - Đào A Khởi, chúng tôi theo chân nhóm “cần thủ” chuyên đi săn cá hoa tại các con suối và hồ thủy điện trên địa bàn huyện Sa Pa. Đón chúng tôi ở suối La Ve là anh Lù A Sẩu, Trưởng thôn La Ve - “cần thủ” có nhiều kinh nghiệm trong việc săn tìm loài cá hoa ở Bản Hồ. Trên trang cá nhân facebook của anh Sẩu có rất nhiều ảnh về những chuyến đi câu với thành quả là những chú cá hoa. Qua quan sát, loài cá hoa có mình thon dài, lưng màu xanh đen, đầu và hai bên sườn có dải vảy màu đen, vàng. Có lẽ do màu sắc của cá đặc biệt nên người dân nơi đây gọi là cá hoa.
Để chuẩn bị cho mỗi chuyến đi câu, anh phải giã mồi làm từ lòng đỏ trứng gà, bột gạo, cám rang và một số nguyên liệu khác. “Cần thủ” Lý A Sẩu không quên khuyến cáo: “Loại cá này bây giờ hiếm, nên câu rất khó, việc câu được cá phụ thuộc vào sự kiên nhẫn và may mắn”.
Dẫn chúng tôi đi dọc suối La Ve, anh Sẩu và các “cần thủ” chọn những vũng nước xoáy, chảy xiết để buông cần. Suối La Ve bắt nguồn từ dãy núi Hoàng Liên, nước chảy trong mát quanh năm, là địa điểm sinh sống ưa thích của cá hoa. Theo kinh nghiệm của các “cần thủ”, cá hoa thường ăn câu mạnh vào buổi sáng sớm và chiều tối. Địa điểm ưa thích của chúng là những vũng nước sâu, chảy cuộn và siết. Đây là loài cá ăn tạp, nhưng thức ăn ưa thích nhất của chúng là bột ngô, lòng gà, nhái sống, giun đất… Tuy háu ăn nhưng chúng rất khôn, nếu đi nhiều người và ồn ào thì chúng sẽ chỉ lượn lờ mà không chịu đớp mồi. Muốn câu được còn phải xem dự báo thời tiết, những ngày trở trời, sắp mưa hoặc khi nước lũ vừa rút là lúc cá đói, hay ăn mồi nhất.
Các cần thủ săn loài cá quý như vàng trên suối La Ve.
Trong lúc buông cần chờ cá cắn câu, anh Sẩu kể cho chúng tôi nghe những câu chuyện không thể nào quên trong những chuyến săn tìm loài cá quý hiếm này. Anh Sẩu hào hứng: "Năm 10 tuổi, tôi đã theo bố đi khắp nơi để kiếm cá về cho gia đình. Khi ấy, điều kiện kinh tế khó khăn, cá suối là nguồn thực phẩm chính của gia đình. Việc bắt cá đơn giản hơn bây giờ, chuyến nào đi cũng có cá. Cá hoa khi ấy cũng to lắm, con to nhất bố con tôi bắt được nặng khoảng 9 kg, loại 3 - 4 kg thì rất nhiều. Để lôi được một con cá 4kg lên bờ có khi mất cả buổi sáng, vì giống cá này rất khỏe, dễ mắc vào đá suối, nếu thiếu kinh nghiệm là cá giật đứt lưỡi câu ngay. Từ trước đến nay, chúng tôi chỉ câu và quăng chài, đánh lưới con to thì bắt, con bé thả lại, chứ không tận diệt. Bây giờ cá hoa hiếm lắm, có khi đi câu cả tháng cũng không được một con. Nguyên nhân chính theo tôi là do người ta đánh bắt tận diệt như dùng kích điện, dùng thuốc, nên dần dần không chỉ loại cá này, mà các loài cá khác cũng đang có nguy cơ biến mất. Bên cạnh đó, việc phát triển thủy điện ồ ạt trên các dòng suối cũng làm mất đi môi trường sinh sống tự nhiên của loài cá này. Nói loài cá này quý như vàng bây giờ cũng đúng, phần vì hiếm, phần vì nhiều người tìm mua về thưởng thức hoặc nuôi làm cảnh, nên giá lên tới vài trăm nghìn đồng/kg".
Hơn 3 tiếng đồng hồ buông cần dọc suối với đủ thứ mồi nhưng tuyệt nhiên không có con cá hoa nào mắc câu. “Cần thủ” Vàng A Yêm bảo: "Có lẽ do trời nắng nóng quá nên cá không ăn mồi".
Không câu được cá, chúng tôi thất vọng trở về. Những con cá hoa vẫn mất hút dưới làn nước sâu như muốn thử thách sự kiên nhẫn, nhóm “cần thủ” hẹn sáng hôm sau dậy sớm ngược thác La Ve, tiếp tục hành trình “săn cá hoa”.
Sau buổi câu thất bại, chúng tôi tiếp tục ở lại xã Bản Hồ để theo chân các “cần thủ” lần theo dấu loài cá quý như vàng đang có nguy cơ biến mất.
5 giờ, nhóm “cần thủ” đã đánh thức chúng tôi dậy để chuẩn bị đồ câu. Mặc dù trời mưa nhỏ nhưng vẫn không ngăn được quyết tâm đi tìm loài cá hoa, cả nhóm không ăn sáng mà đi tới hồ dưới thác La Ve ngay, bởi theo các “cần thủ”, hồ dưới chân thác La Ve là nơi cuối cùng có hy vọng săn được cá hoa trong ngày thường và phải đi sớm vì nắng lên là cá hoa không cắn câu.
Cá hoa được ông Trần Văn Thơm, xã Nậm Sài nuôi để bảo tồn và phát triển kinh tế.
Thác La Ve không cao nhưng khá hiểm trở, dòng nước chảy qua nhiều tầng đá, đổ xuống thành hồ nước lớn, trong vắt, sâu cả chục mét. Theo “cần thủ” Vàng A Yêm, hồ nước dưới chân thác có nhiều cá hoa, thậm chí có một chú cá hoa nặng khoảng 8 kg, nhiều cần thủ gẫy cần và đứt dây cước mà vẫn chưa thể lôi được cá lên bờ.
Sau khi dừng chân bên hồ nước, nhóm cần thủ nhanh chóng buông hơn chục lưỡi câu, tìm chỗ trú mưa và chờ đợi. Gần một giờ, con cá đầu tiên đã mắc câu, bằng kinh nghiệm, Lý A Sẩu quả quyết: “Trúng cá hoa rồi!”. Cả nhóm ai cũng hào hứng vì “chiến tích” thu được sau 2 ngày vất vả.
Con cá hoa nặng gần 1 kg được cẩn thận đưa lên bờ, tận mắt nhìn mới thấy, hiếm có loài cá nước ngọt nào đẹp như cá hoa, lưng cá màu xanh đen, bụng trắng, dọc hai bên sườn là hai vệt vảy thẳng màu đen và vàng. Dưới ánh nắng sớm, vảy cá ánh lên nhiều màu lấp lánh. “Cần thủ” Đào A Vinh nói:
"Có thể loài cá này được gọi là cá hoa vì có màu sắc vây, vảy đẹp như hoa văn".
Cả buổi sáng, nhóm của chúng tôi chỉ câu được một con cá hoa. Cuối cùng, con cá được một cần thủ trong nhóm mang về thả trong ao nhà để nuôi làm giống bởi không ai muốn thưởng thức loài cá đang có nguy cơ biến mất.
Mặc dù đã tận tay cầm con cá hoa, nhưng chừng đó là chưa đủ thỏa mãn sự tò mò của chúng tôi về loài cá đẹp, lạ này. Qua tìm hiểu thông tin trên nhiều sách, báo và mạng internet, chúng tôi chưa hề bắt gặp một tài liệu nào nhắc về loài cá hoa sống tại các con suối bắt nguồn từ dãy Hoàng Liên Sơn.
Đem những thắc mắc về loài cá hoa đến gặp Thạc sỹ Nguyễn Tiến Dũng, Trưởng trại Thủy sản Quang Kim (Bát Xát), chúng tôi có một vài thông tin quý giá về loài cá này. Thạc sỹ Dũng cho biết: Tài liệu duy nhất có đề cập thông tin về cá hoa là cuốn sách Phân loại học thủy sản, do Giáo sư Mai Đình Yên biên soạn.
Được biết, cá hoa thuộc họ cá chép, phân bố ở vùng núi phía Bắc Việt Nam và đảo Hải Nam (Trung Quốc). Ở Lào Cai, cá thường sống ở những dòng suối thuộc huyện Sa Pa, Bát Xát. Có thể coi đây là loài cá bản địa của Lào Cai. Hiện nay, ở Sa Pa đã có một số hộ thử nghiệm nuôi cá hoa để phát triển kinh tế.
Theo lời giới thiệu của Thạc sỹ Dũng, chúng tôi tìm gặp ông Trần Văn Thơm, xã Nậm Sài (Sa Pa), người có nhiều năm kinh nghiệm nuôi cá hoa. Căn nhà nhỏ của ông Thơm nằm cách UBND xã Nậm Sài không xa, trước cửa nhà là bể nước chừng 30 m3 được ông xây để nuôi cá hoa.
Ông Thơm tâm sự: "Suối Nậm Sài trước đây có rất nhiều cá hoa, có con nặng chục kg. Năm 2012, thấy cá hoa lớn ở suối ngày càng khan hiếm, nên tôi đầu tư xây bể, bắt cá con từ suối về để nuôi, thuần dưỡng. Cứ nghe thấy ở đâu người ta bắt được cá hoa là tôi tìm đến mua về thả vào bể. Lứa đầu tiên do không có kinh nghiệm nuôi nên bị chết gần 500 con cá bằng đầu đũa ăn cơm. Dần dần, đàn cá ngày càng đông, có lúc tôi có 1.500 con cá hoa lớn nhỏ, con to nhất hiện đã được hơn 1kg. Đây là loại cá ăn tạp, rất dễ nuôi, chỉ cần cung cấp đủ nước sạch là có thể nuôi được. Nếu đầu tư bài bản, rất có triển vọng trở thành mô hình phát triển kinh tế hiệu quả. Giá bán cá hoa trên thị trường hiện nay khá cao, cá giống có thể lên tới 20.000 đồng/con; cá thịt 300.000 - 400.000 đồng/kg, nhưng không có để bán. Tôi thử nuôi cá hoa trên bể một phần vì muốn phát triển kinh tế, một phần vì muốn bảo tồn giống cá quý này. Cứ đà phát triển thủy điện và đánh bắt như hiện nay, chẳng mấy chốc loài cá này sẽ biến mất khỏi các con suối” - ông Thơm buồn rầu.
Theo nghiên cứu của Thạc sỹ Dũng, ngoài tự nhiên, cá hoa thường ăn rong, rêu, mùn bã hữu cơ, khả năng sinh trưởng chậm, chất lượng thịt thơm, ngon. Cá hoa có khả năng thích ứng với biên độ nhiệt nước cao, khả năng kháng bệnh tốt. Cá hoa là loài đang có nguy cơ biến mất ngoài tự nhiên, rất cần được nghiên cứu và bảo tồn. Bên cạnh đó, đây là loài cá có giá trị kinh tế cao, được nhiều người mua để nuôi làm cảnh, có thể thuần hóa nuôi bằng thức ăn công nghiệp và nuôi để phát triển kinh tế.
Kết thúc hành trình theo dấu và tận mắt thấy loài cá được người dân Sa Pa quý như vàng, chúng tôi vẫn còn nhiều băn khoăn, trăn trở về loài cá hoa, một loài cá ít được biết đến, đang có nguy cơ biến mất trên các dòng suối bởi sự khai thác quá mức của con người và việc phát triển thủy điện ảnh hưởng đến môi trường sống tự nhiên của chúng, loài cá hoa đang rất cần được bảo vệ.