Tụ cầu vàng - "đương kim vô địch" kháng thuốc kháng sinh

Năm 1878, Robert Koch (người tìm ra vi khuẩn Lao) phát hiện tụ cầu vàng từ mủ mụn nhọt và phân lập được tụ cầu vàng.

Tụ cầu khuẩn có 3 loại: Tụ cầu da, tụ cầu hoại sinh và tụ cầu vàng, trong đó tụ cầu vàng gây nhiều bệnh nhất: Nhiễm khuẩn da (viêm nang lông, mụn nhọt, các ổ áp-xe dưới da gây đau đớn, sốt, sưng nề, viêm tấy đỏ một vùng da); viêm tuyến vú ở mẹ thời kỳ cho con bú; viêm phổi; viêm phổi - màng phổi; apxe phổi; viêm màng não mủ; nhiễm độc thức ăn và viêm ruột cấp; gây hội chứng phỏng rộp và chóc lở da ở trẻ em; hội chứng sốc nhiễm độc ở phụ nữ khi có kinh và người nhiễm trùng vết thương; viêm tủy xương, viêm cơ tim; viêm màng trong tim..., là những bệnh cấp tính, nặng có thể gây tử vong; nặng nhất là nhiễm khuẩn máu gây tử vong cao do suy đa tạng, nếu không được chẩn đoán, điều trị kịp thời.

Nhiễm khuẩn huyết do tụ cầu vàng thường xuất phát từ một ổ nhiễm trùng nào đó trên cơ thể (áp-xe, mụn nhọt, chốc đầu hoặc vết mổ nhiễm khuẩn, vết thương, bỏng, nhiễm khuẩn sau nạo phá thai, sót rau sau đẻ - quen gọi là sốt hậu sản...). Khoảng 25 - 30% người mang tụ cầu vàng ở da, mũi và hầu họng. Khi da hay đường hô hấp bị tổn thương hoặc cơ thể suy yếu, tụ cầu vàng sẽ xâm nhập mô hay vào máu gây bệnh hoặc gây bệnh đường thở.

Ngoài ra, gây bệnh còn do tụ cầu vàng từ môi trường xâm nhập cơ thể qua các thương tích, vì đã tìm thấy chúng ở khắp mọi nơi trong tự nhiên. tụ cầu vàng tiết ra nhiều loại độc tố, như loại phá hoại màng tế bào làm vỡ hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu; phá hoại chất căn bản của mô làm vi khuẩn lan rộng; độc tố ruột (enterotoxin); độc tố sinh mủ; độc tố phá hủy thượng bì da (gây phồng rộp, lở loét).

Độc tố tụ cầu vàng khá bền với nhiệt: Nhiệt độ 100 độ C trong 15 phút chưa bị phá hủy. Vì vậy, thức ăn nấu chín, dù tụ cầu vàng chết hết nhưng độc tố vẫn tồn tại. Muốn khử hoàn toàn độc tố tụ cầu vàng, phải đun sôi liên tục ít nhất 2 giờ.

Những thực phẩm dễ bị nhiễm tụ cầu vàng nhất là trứng, thịt gia súc, gia cầm (gà), cá ngừ, salad, khoai tây, các loại bánh nướng có kem và các sản phẩm từ sữa...

Thời gian ủ bệnh khi ăn phải thức ăn có tụ cầu vàng rất ngắn, khoảng từ 1 - 6 giờ, trung bình là 3 giờ. tụ cầu vàng không gây ra dịch, nhưng vẫn thường xảy ra những vụ ngộ độc thực phẩm cho nhiều người.

Những thực phẩm dễ bị nhiễm tụ cầu vàng nhất là trứng, thịt gia súc, gia cầm...

Kháng thuốc kháng sinh

Gây ra nhiều ca bệnh hiểm nghèo nhưng tụ cầu vàng lại có khả năng kháng lại nhiều loại thuốc kháng sinh , kể cả những loại kháng sinh rất mạnh thuộc thế hệ mới.

Khởi đầu, từ những năm 60 của thế kỷ trước, người ta phát hiện ra tụ cầu vàng kháng lại các kháng sinh Penicillin, rồi sau này đến Ampicillin, Amoxicillin, Oxacillin... và tình trạng tụ cầu vàng kháng thuốc kháng thực sự trầm trọng từ giữa thập niên 80. Y học phát hiện ra rằng tụ cầu vàng có khả năng tiết ra men penicillinase (hay betalactamase) có tác dụng phá hủy vòng betalactam - cấu trúc cơ bản của các kháng sinh nói trên - làm cho các kháng sinh này mất tác dụng.

Có được “năng lực nổi loạn” này là do một gene bẩm sinh, di truyền qua các thế hệ của tụ cầu vàng mà y học đã biết, có tác dụng sinh ra những men để chống lại sự tiêu diệt của các loại vi khuẩn khác, các men này “vô tình” chống lại kháng sinh hay dược chất...

Để đối phó với khả năng kháng thuốc của tụ cầu vàng, người ta điều chế ra Methicillin, một loại Penicillin bán tổng hợp tiêu diệt mạnh tụ cầu vàng kháng các kháng sinh nhóm betalactam thì sau một thời gian lại thấy xuất hiện loại tụ cầu vàng kháng cả Methicillin.

Hiện nay, nhiễm trùng bệnh viện - nhiễm trùng ở bệnh nhân điều trị nội trú tại viện - là một vấn đề lớn của y tế toàn cầu, một thách thức lớn, nan giải trong điều trị nhiễm khuẩn. Bởi nhiễm trùng bệnh viện hầu hết do các loại vi khuẩn kháng kháng sinh gây ra, trong đó có vai trò lớn của tụ cầu vàng.

Năm 2005, ở Mỹ có khoảng 19.000 người chết vì nhiễm trùng bệnh viện. Ở Việt Nam, chương trình giám sát thuốc kháng sinh của Bộ Y tế cho biết, tụ cầu vàng kháng Methicilin lên tới 41,7%; nghiên cứu của bệnh viện bệnh nhiệt đới quốc gia: 40%; bệnh viện Bạch Mai, Hà Nội và Chợ Rẫy, TPHCM: 50%.

Một nghiên cứu trên 7 bệnh viện (Đà Nẵng; Cần Thơ; An Bình, Nguyễn Tri Phương, Nhân Dân Gia Định, Nhi Đồng 1 và Chấn thương chỉnh hình Trần Hưng Đạo, TPHCM cho thấy trên 235 chủng tụ cầu vàng phân lập được (xác định rõ danh, tính và AND), có 110 chủng kháng Methicillin: 46,8%...

Để “chạy đua” với các loại vi khuẩn kháng kháng sinh (không chỉ có tụ cầu vàng), người ta luôn luôn nghiên cứu, điều chế ra những kháng sinh rất mạnh, như Vancomycin, Colistin, Telavancin, Linezoid... được coi như “bảo bối” để đặc trị những vi khuẩn cứng đầu.

Tuy nhiên, những “bảo bối” này không nhiều và không sớm thì muộn cũng bị vi khuẩn kháng lại. Gần đây, Mỹ thông báo 3 ca kháng Vancomycin và 24 ca khác trên thế giới Vancomycin giảm tác dụng với tụ cầu vàng.

Tác hại là tình trạng tụ cầu vàng kháng thuốc không chỉ gây bệnh trong phạm vi các bệnh viện mà gần đây đã có nhiều ca tụ cầu vàng kháng thuốc gây bệnh trong cộng đồng, nghĩa là ở những người khỏe mạnh. Ca mắc tụ cầu vàng tại cộng đồng đầu tiên phát hiện ở Mỹ năm 1982, sau đó các quốc gia đều thông báo tình trạng này và số ca mắc cũng như độ nặng tăng dần lên.

Ở bệnh viện Bạch Mai, Hà Nội, hàng năm có 13,9% số ca mắc bệnh do tụ cầu vàng nhập viện trong tổng số các ca bệnh nhiễm khuẩn. Có bệnh nhân khi các BS sử dụng kháng sinh thế hệ thứ 2 thuộc dòng kháng sinh cephalosporin (dòng mạnh nhất trong nhóm betalactam hiện nay), nhưng sau 5 ngày vẫn sốt cao, phải dùng thế hệ 3 của dòng này, mới có hiệu quả.

Trẻ sơ sinh, người bệnh tiểu đường, suy thận mãn tính dễ bị tụ cầu vàng xâm nhập nhất, sau đó là những người lạm dụng thuốc kháng sinh. Nguồn lây nhiễm tụ cầu vàng là vệ sinh kém khi nấu nướng hay bảo quản thực phẩm; từ thực phẩm hết hạn sử dụng và các tổn thương trên tay người chế biến thực phẩm mang mầm bệnh.

Cách phòng tránh tụ cầu vàng: Rửa tay kỹ với xà phòng hay chất diệt khuẩn trước và sau công việc; hạn chế hoặc không tiếp xúc với tay vịn cầu thang, khóa vòi nước, tay nắm cửa... nhất là trong bệnh viện và nơi đông người là cách tốt nhất tránh nhiễm khuẩn.